한국국제교류재단

Lee Byoung-bok là người tiên phong đặt nền móng cho lĩnh vực mỹ thuật sân khấu kịch Hàn Quốc.Bà đã mở một quán cà phê sân khấu kịch vào năm 1969, nơi trở thành cây cầu kết nối các tác phẩmđương đại phương Tây, kịch dân gian truyền thống Hàn Quốc và những vở kịch sáng tác mang hơithở thời đại với công chúng, đồng thời đóng góp vào việc khơi dậy phong trào các sân khấu nhỏ tạiHàn Quốc. Là nghệ sĩ mỹ thuật sân khấu dẫn dắt Đoàn kịch Jayu (Tự do) trong suốt 40 năm, bà khiêmnhường gọi mình là “người nghệ sĩ phía sau sân khấu”, nhưng các thế hệ nghệ sĩ đàn em luôn coi bànhư ngôi sao Bắc Cực để dõi theo.

T háng 12 năm 2014, một bữa tiệc nhỏ mừng nghệ sĩ Lee Byoung-bokbước vào tuổi 90 đã diễn ra tại nơi làm việc của bà tại Jangchung-dong,Seoul. Trong bữa tiệc nhỏ gọn có gia đình và một vài nghệ sĩ tham gia,diễn viên Son Sook ở tuổi 70 đã nói rằng, “Những người làm nghề như chúng tôicó thể bám trụ được ở đất nước này là nhờ sự kiên định của bà. Chúng tôi đếnđược như ngày hôm nay bởi bà vẫn giữ được tinh thần ấy. Vì điều đó, chúng tôithực sự rất biết ơn bà.”

Sân khấu kịch Café Theatre và Đoàn kịch Jayu
Lee Byoung-bok đã quản lý Đoàn kịch Jayu trong suốt 40 năm (1964-2004).Khác với hệ thống quản lý thông thường của các đơn vị nghệ thuật, ở đó hầuhết các đạo diễn vừa chịu trách nhiệm nghệ thuật vừa giám sát các công việchành chính của đoàn, thì Đoàn kịch Jayu lại do một nghệ sĩ mỹ thuật sân khấulàm giám đốc. Cách thức quản lý này được thực hiện nhờ vào hệ thống độc đáogọi là “sáng tạo tập thể”. Trong suốt quá trình sản xuất, bao gồm cả việc lựa chọntác phẩm, đoàn kịch hợp tác với các nhà chuyên môn của từng lĩnh vực. Với vaitrò là chuyên gia về phục trang sân khấu và đạo cụ, Lee Byoung-bok đã tham giatích cực vào quá trình sản xuất, qua đó góp phần vào sự phát triển của mỹ thuậtsân khấu tại Hàn Quốc.
Đoàn kịch Jayu được gây dựng theo hình mẫu của Đoàn kịch CompagnieRenaud-Barrault của Pháp do cặp nghệ sĩ Madeline Renaud và Jean-Louis Barraultsáng lập. Người cộng sự của Lee Byoung-bok là đạo diễn Kim Jung-ok, mộtngười bạn từ thời sống ở Pháp. Vào những năm 1960, hai nghệ sĩ trẻ đã đồngcảm với nhau trong hoài bão xây dựng một đoàn kịch, nhưng tiếc thay khi đó tạiHàn Quốc không có nhiều không gian để biểu diễn kịch. Các thành viên đoànkịch tràn đầy nhiệt huyết, rất cần một sân khấu để có thể biểu diễn định kỳ. LeeByoung-bok đã nhớ đến các sân khấu nhỏ ở khu phố Montparnasse và bên bờsông Seine, Paris, từ đó nảy ra ý tưởng về “quán cà phê kịch”. Sau đó bà cùng vớichồng, là hoạ sĩ Kwon Ok-youn, thuê một không gian cũ ở phố Chungmu-ro 2-ga,trung tâm Seoul, và bắt đầu cải tạo. Hai vợ chồng lấy phấn vẽ trên nền nhà, phânchia không gian thành các khu vực chức năng: cửa vào, sân khấu, phòng máy, hộitrường, quầy vé, kho trang phục, quầy tính tiền, quầy bar nhỏ, nhà vệ sinh và khuvực bếp... Sau nhiều ngày đêm làm việc cật lực, Sân khấu kịch Café Theatre đãhoàn thiện và khai trương vào tháng 4 năm 1969. Đây là quán cà phê kịch đầu tiêntại Hàn Quốc, nơi vừa có thể ngồi uống trà, vừa thưởng thức nghệ thuật. Trên sânkhấu này, các vở kịch nói được trình diễn vào các ngày thứ Hai, các vở kịch dângian, pansori (hát kể) và kịch rối được thể hiện vào các ngày thứ Sáu. Vào các ngàycòn lại, sân khấu dành cho Đoàn kịch Jayu và các đoàn kịch khác trình diễn. Cáctác phẩm kịch đương đại của phương Tây thời đó như “The Bald Soprano”(tạmdịch: “Ca sĩ hói đầu”) của Eugène Ionesco, “The Zoo Story”(tạm dịch: “Câu chuyệnsở thú”) của Edward Albee đã được giới thiệu trên sân khấu này. Kịch mục rất đadạng, từ các tác phẩm sáng tác của các kịch gia trong nước như “Con lật đậttrượt patanh” của Oh Tae-seok cho đến các vở kịch được làm lại từ các tác phẩmnhững năm 1920-1930. Sân khấu kịch Café Theatre giúp cho các tác phẩm nghệthuật sân khấu truyền thống như pansori, kịch rối được gặp gỡ khán giả, và cũng lànơi tháo gỡ khó khăn về sân khấu biểu diễn cho nhiều đoàn kịch lúc bấy giờ (nhưJayu, Minye, Silheom, Gwangjang, Kagyo và Minjung). Sân khấu này không chỉ cónhững đóng góp đáng ghi nhận cho sự phát triển của mô hình sân khấu nhỏ tạiHàn Quốc, mà còn là nơi gặp gỡ, trao đổi yêu thích của các nghệ sĩ địa phương.Đoàn kịch Jayu là một trục trong cuộc đời nghệ thuật của Lee Byoung-bok, đưa bà đến những suy ngẫm liên tục về ý nghĩa của tập thể và sự hợp tác.Trong khi đó, Sân khấu kịch Café Theatre lại là một trục khác khiến bà có thểcống hiến cho công việc dàn dựng tác phẩm sân khấu nhỏ và duy trì đối thoạivới khán giả. Vô số các toạ độ giao cắt mà bà tạo ra dựa trên hai trục này,cùng những khủng hoảng và sự căng thẳng xảy ra ở các toạ độ ấy đã khíchlệ các nghệ sĩ kịch Hàn Quốc theo đuổi ước vọng của mình.

Phục trang thể nghiệm và thiết kế mỹ thuật sân khấu
Năm 1957, Lee Byoung-bok sang Pháp. Quyết định để lại ba đứa con thơcho mẹ chồng, đi đến một đất nước cách xa Hàn Quốc, phải mất một thángđi tàu lúc bấy giờ, không phải do tham vọng muốn trở thành một nhà thiết kếphục trang hay thiết kế sân khấu tầm cỡ thế giới. Bà ra đi để trợ giúp cho conđường du học của chồng, một hoạ sĩ. Nền tảng tri thức từ những ngày theohọc Khoa Ngữ văn Anh tại một trường đại học danh tiếng trong nước cùngbản tính quyết tâm, chăm chỉ của bà đã được phát huy rõ rệt tại Pháp để tìmkiếm con đường sự nghiệp của mình.Vừa hỗ trợ cho chồng, vừa tận dụngchút thời gian rảnh rỗi, bà đã đăng ký vào một trường học cắt may.“Tôi bị đuổi vì họ yêu cầu cắt họa tiết mặt phẳng, tôi lại cắt hình khối. Tôi đãcố gắng tranh thủ thời gian, lao động thật chăm chỉ, nhưng phải nghỉ chỉ sausáu tháng”, bà nhớ lại. Trong tâm trạng chán nản, bà bắt đầu làm việc trong bộphận trang phục dạ hội của một tiệm may và công việc đã giúp bà phát triểnkhả năng làm nghề. “Một người mẫu chỉ mặc đồ lót bám sát bên cạnh thợ maysuốt mấy tiếng đồng hồ. Đó là công việc cắt may chomột người mẫu sinh động chứ không phải một ma-nơcanh.
Chúng ta phải thường xuyên mặc thử trang phụclên người mẫu, giúp người mẫu di chuyển để kiểm trachất liệu và thay đổi thiết kế nếu cần thiết. Điều đó hoàntoàn không thể học được trong trường,” bà nói.Kinh nghiệm có được ở Paris đã tạo nền tảng chocông việc chế tạo phục trang của Lee Byoung-boksau khi bà về nước vào năm 1961. Bà bắt đầu nhìnnhận mỗi trang phục không còn là một sự vật đơnthuần nữa, mà là một thực thể sinh động, có hơi thở.Tính độc đáo, sáng tạo trong trang phục sân khấu củaLee Byoung-bok trở thành một phần trong thể thốngnhất với người mặc.
Bằng công việc sáng tạo, tạo ra sự hài hoà thốngnhất từ trang phục đến đạo cụ và các yếu tố khác, bàđã đưa ra khái niệm mới mẻ về mỹ thuật sân khấu chogiới kịch nghệ trong nước và thử nghiệm bắt đầu từvở “Chúng ta sẽ trở thành gì?” (1978). Sáng tạo nghệthuật của Lee Byoung-bok tiếp tục thăng hoa trongtác phẩm “Những bông hoa đón trăng” (1982), trongđó một nhóm người xem được thể hiện bằng những hình nộm bằng vải, không có mắt, treo trên cây cỏ, vàvở kịch rối “Hoa vẫn nở trong ngày gió” (1984), đưanhững hình nộm và mặt nạ vốn chỉ là đạo cụ thànhkhách thể trong tác phẩm.

Trong vở “Gà mái cũng sẽ gáy nếu gà trống khôngcất tiếng” (1988), bà đã gây sự chú ý khi sử dụng hơn70 bộ trang phục làm bằng chất liệu hanji, một loạigiấy truyền thống của Hàn Quốc. Trang phục bằnggiấy có thể thể hiện nhiều phong cách khác nhau tùytheo kỹ thuật gắn keo và các lớp của nguyên liệu thô.Trang phục bằng giấy của Lee Byoung-bok đượcmay theo vận động thân thể của diễn viên. Những bộtrang phục mang phong cách riêng biệt đã làm nổi bậtkhông khí nghi thức tế lễ trong tác phẩm. Cảm giácphi hiện thực của trang phục giấy đã tăng thêm chiềusâu không gian - thời gian, sắc độ cảm xúc cũng trởnên cao cấp và tinh tế.
Tâm tư, tình cảm của người dân thường đượcthể hiện qua hình dáng chiếc váy quấn trong vở “Đámcưới máu” (1988), chiếc quần hanbok phồng dựatheo hình chiếc lu trong vở “Những chú chim bay vềphía mặt trời lặn” (1992), hình ảnh phòng tang lễ vớitấm màn được kết bằng cách treo 400 súc vải sợi gai dọc từ trần xuốngphông sân khấu trong vở “Hamlet” (1993) là các sản phẩm của năng lựcquan sát và trí tưởng tượng nghệ thuật của người nghệ sĩ thiết kế sân khấu.Bằng cách khai thác hình khối và chất liệu, Lee Byoung-bok đã dẫn dắt khángiả đồng cảm với tác phẩm. Đỉnh cao cho nghệ thuật sân khấu của bà là vởkịch tế lễ “Lời phù phép cho phục trang” (1999), thể hiện hầu hết các bộ trangphục bà đã thực hiện trong nhiều năm, xóa nhòa ranh giới giữa tác phẩmkịch, phục trang và thiết kế sân khấu.

Một dãy con rối mặc trang phục sợi gai tạo thành phông nền cho vởkịch “Đám cưới máu”. Đặc biệt yêu mến tác phẩm của tác giả ngườiTây Ban Nha, Federico Garcia Lorca, Lee Byoung-bok đã dựng lạiphần thiết kế sân khấu kể từ sau khi vở kịch được công diễn lần đầutại Hàn Quốc vào năm 1982.

Trong tủ chứa vật liệu của Lee Byoung-bok, các đồ dùng được sắp xếpngay ngắn: từ chiếc bao bố đựng gạo, tờ báo cũ, sợi dây thừng, đến chiếc túini-lon, mảnh giấy hanji. Vật liệu làm những bộ trang phục tinh tế hoá ra lại chínhlà các phế phẩm của cuộc sống hàng ngày. Bà đã tự tay trồng và lấy xơ quảbầu, phơi khô cẩn thận để dùng vào lúc cần tăng độ dày cho áo, và tạo phùhiệu của trang phục hoàng gia bằng nhiều thử nghiệm lặp đi lặp lại: kết, đính vàlà các sợi ni-lon với các tấm phim nhựa. Bà dùng những vật liệu mà bất cứ aicũng có thể tìm được, kết hợp với những ý tưởng không ai có thể nghĩ ra. Tinhthần thử nghiệm của bà khi trải qua vô số lần thất bại và dày công đã tác độngthường xuyên đến những nghệ sĩ cộng tác với bà ở nhiều góc độ khác nhau.“Giấy hanji tốt thì rất dai. Vì vậy, tôi giữ lại hanji từ những bộ trang phụchỏng và gom lại để làm mặt nạ,” bà nói. “Không có phế phẩm nào là đồ bỏ đicả. Trên sân khấu kịch, bất cứ thứ gì cũng có thể trở thành một đạo cụ tuyệtvời. Bãi cỏ được sử dụng trong vở “Vũ hội của những tên trộm” trước đâyđược làm từ đống sắt vụn. Khi đi ngang qua một cửa hàng sắt thép, thấyngười ta cắt sắt, tôi nghĩ nó giống y như là sợi chỉ tơ mềm mại. Gom chúnglại thì độ phồng sẽ tự nhiên tăng lên. Bởi vậy nên tôi thường xuyên gom gópnhững đồ vụn vặt.”
Trong số các loại đạo cụ, mặt nạ do Lee Byoung-bok làm ra cũng vô cùngđặc biệt. Chiếc mặt nạ có hình dáng xấu xí, hoặc không có mắt, hoặc chỉ là đường kẻ nhỏ, chiếc mũi nhăn hay khuôn miệng cong. Thế nhưng, những chiếcmặt nạ kỳ dị, xấu xí này biểu thị các vẻ mặt đa dạng khi nhìn từ các hướng khácnhau, trên - dưới, trái - phải. Mặt nạ của Lee Byoung-bok thể hiện “tính vô địnhhình” nhấn mạnh sự nhạy cảm của người Hàn Quốc.

“Lee Byoung-bok không ở nơi nào”
Khoảng mười năm trước, một cuộc triển lãm đặc biệt đã được tổ chức tạiGeumgok, Namyangju, tỉnh Gyeonggi-do. Sự kiện đó trưng bày các trang phụcsân khấu, đạo cụ, đồ dùng, hình nộm mà Lee Byoung-bok đã chế tác trong hơn50 năm. Đó không chỉ là cuộc triển lãm hiếm thấy trong nước, mà tên gọi của triểnlãm cũng thật đặc biệt, “Lee Byoung-bok không ở nơi nào”. Tên gọi ấy ẩn chứa ýnghĩa rằng, sau khi kết thúc triển lãm sẽ đốt bỏ hết tất cả các tác phẩm nghệ thuậttác giả đã sáng tạo suốt cuộc đời mình.
Các tác phẩm Lee Byoung-bok đã thực hiện trong suốt hơn nửa thế kỷ có thểtrở thành những tư liệu quý báu cho lịch sử nghệ thuật. Thế nhưng, khi tác giảqua đời và không còn năng lực lưu trữ thì các tác phẩm sẽ nhanh chóng hư hỏngvà biến mất. Triển lãm của nghệ sĩ Lee Byoung-bok gần như là sự phản kháng củatác giả về một hiện thực day dứt ở một đất nước thiếu quan tâm đến giá trị và sựlưu giữ của lịch sử nghệ thuật. Cảm nhận nỗi đớn đau của người mẹ với đứa concủa mình, bà đã quyết định thiêu đốt hết các tác phẩm mình đã làm ra. Thật maymắn, Bảo tàng Nghệ thuật Biểu diễn đã được mở cửa tại Nhà hát Quốc gia HànQuốc vào tháng 12 năm 2009. Tuy không phải bảo tàng dành riêng cho bộ mônkịch, nhưng đây là nơi lưu giữ các tài liệu nghệ thuật biểu diễn phong phú củaHàn Quốc được hình thành trong hơn nửa thế kỷ, từ những năm 1950, giới thiệurộng rãi đến công chúng thông qua các chương trình triển lãm và giáo dục.
Một trong những điều mà Lee Byoungb-bok bận tâm vào thời gian gần đây làsắp xếp tài sản của bà tại Geumgok, mảnh đất rộng 8.000 pyeong (khoảng 6,5mẫu Anh) và mười ngôi nhà cổ. Lee Byoung-bok cùng chồng (ông Kwon Ok-younqua đời năm 2011) đã tìm kiếm các ngôi nhà cổ trên khắp cả nước và di dời vềGeumgok. Những năm 1970-1980, kinh tế - xã hội Hàn Quốc biến đổi nhanh chóngvà hình dáng đô thị cũng thay đổi với tốc độ chóng mặt. Đô thị Hàn Quốc lúc đó lànhững căn nhà truyền thống hanok được chuyển đổi thành nhà kiểu Tây phươngtrong Phong trào xây dựng Làng mới Saemaul Undong – chương trình phát triển địaphương rộng lớn của chính phủ. Vợ chồng bà lúc đó đã dồn mối quan tâm vào cácngôi nhà hanok xưa cũ đang dần mai một, thay vì những ngôi nhàk iểu mới xa xỉ.Một trong những căn nhà đáng chú ý tại khu Geumgok là “Gungjip” (nhà ởhoàng gia), công trình kiến trúc do vua Yeongjo (Anh Tổ) đời thứ 21 triều đạiJoseon thế kỷ 18 xây dựng cho công chúa út, công chúa Hwagil. Được côngnhận giá trị di sản văn hoá, khu nhà này được chọn là Tư liệu Dân gian Quan trọngvào năm 1984. Tập trung vào khu nhà Gungjip, cặp vợ chồng nghệ sĩ cũng đã dichuyển về Geumgok những ngôi nhà cổ khác được tìm thấy ở Yongin và Gunsan,đồng thời phục hồi những căn nhà tranh đang dần sụp đổ ở khu vực lân cận vàdựng lại các căn nhà khác. Việc trồng cây ở xung quanh, đào suối, san bằng và ủiđất cũng mất nhiều năm.

Tiết mục trình diễn nhóm của Đoàn múa Myung Sook Parktrong Lễ khai mạc Triển lãm “Lee Byoung-bok: Act 3, Scene3”, diễn ra tại Trung tâm Nghệ thuật Arko năm 2013. Chiềudài của tấm vải được xếp tự nhiên và bộ trang phục làm từgiấy hanji cùng các yếu tố biểu trưng khác trong sáng tạothiết kế sân khấu của Lee Byoung-bok đã tạo thành mộtphần trong tổng thể tiết mục múa..

Vở kịch “Hoàng tử Hodong” (1991), một trong những tác phẩm đáng nhớ củaLee Byoung-bok, cũng được trình diễn tại Geumgok. Bức tranh sân khấu dựngtrên mặt hồ sen, với bối cảnh ngôi nhà cổ phía sau, đã tạo cảm giác ảo mộng.Thoát ra khỏi bốn góc nhà hát, lấy thiên nhiên làm bối cảnh, tác phẩm tạo ra sựtổng hoà xuất sắc về sân khấu, phục trang, không gian, kết hợp cùng khả năngdiễn xuất vượt bậc của các nghệ sĩ hàng đầu như Park Jung-ja và Yoon Seok-hwa. Cho đến nay, tác phẩm này vẫn được tán dương làkiệt tác cho tạo hình sân khấu Hàn Quốc hiện đại.
Vở kịch “Hoàng tử Hodong” khép lại Đại hội Quốctế các nghệ sĩ mỹ thuật sân khấu thế giới (OISTAT) tổchức tại Hàn Quốc, đã thu hút nhiều sự chú ý từ cácquốc gia châu Á. Các đại diện đến từ Trung Quốc vàNhật Bản sau khi xem vở diễn lúc đó đã bày tỏ lờikhen ngợi rằng: “Lần đầu tiên chúng tôi ưỡn ngực tựhào là người châu Á tại đại hội của các nghệ sĩ mỹthuật sân khấu thế giới.” Nói về việc này, Lee Byoungbokchia sẻ, “Hàn Quốc rõ ràng rất mạnh trong mảngmỹ thuật sân khấu. Từ những năm 1990, năng lựccủa Hàn Quốc đã được kiểm chứng nhiều lần tại cáccuộc triển lãm mỹ thuật sân khấu thế giới tại Praha.”Lee Byoung-bok là nghệ sĩ đầu tiên tại Hàn Quốc đoạtgiải thưởng ở hạng mục phục trang sân khấu trongĐại hội Mỹ thuật Sân khấu Quốc tế Praha (PragueQuadrennial) vào năm 1991, tiếp sau đó là Sin Sunhee,Yoon Jung-sup. Ngày nay, rất nhiều nghệ sĩ mỹthuật sân khấu trẻ tuổi của Hàn Quốc đang thử sứcvới giải thưởng thường niên uy tín này.

“Giấc mơ của một nghệ sĩ phía sau sân khấu”
Đối với Lee Byoung-bok, Geumgok là nơi chứa đựng nhiều ký ức quantrọng trong cuộc sống và sự nghiệp. Tuy nhiên, việc bảo tồn những ngôi nhà cổtruyền thống xứng đáng trở thành di sản văn hoá của lịch sử cận đại Hàn Quốclà nỗi khó khăn lớn. Mặc dù tất cả các ngôi nhà đều được phục dựng sau khidi dời về đây, nhưng đã 40 năm trôi qua. Tất cả các ngôi nhà đều đã có tuổi thọlâu đời, ngắn thì hàng chục năm, dài thì mấy trăm năm. Một tình huống tồi tệ đãxảy ra. Vào một lúc không ngờ đến kẻ trộm đã lẻn vào. Ngày hôm đó, khi cácdi sản văn hoá quý báu không thể phục dựng biến mất vào hư vô, Lee Byoungbokngồi thật lâu dưới mái hiên với gương mặt thẫn thờ. Giờ đây, bà không cònsức lực để có thể phản kháng mạnh mẽ như cuộc triển lãm “Không ở nơi nào”vào mười năm trước đây. Một bên tai gần như đã mất đi thính giác, bà cònthường xuyên gặp khó khăn do viêm khớp cổ tay.
Giờ đây cứ mỗi khi có cơ hội, Lee Byoung-bok lại tìm đến Geumgok. Tuy chỉlà những việc cỏn con như nhổ cỏ dại, quét lá khô, nhưng đó là những việc bàchưa hề bỏ bê trong suốt hơn 50 năm qua. Công việc này có lẽ phản ánh cuộcđời bà. Một người nghệ sĩ hậu đài chỉnh sửa trang phục cho các diễn viên, sắpxếp cho họ đến tận giây phút cuối cùng trước khi tấm màn sân khấu được kéolên. Những hào quang trên sân khấu lộng lẫy có bàn tay với những vết chai sầnvà lời động viên thầm lặng của bà. Đối nghịch với các diễn viên xuất hiện trướckhán giả, bà tự gọi mình là “người nghệ sĩ phía sau sân khấu”.