Với tác động của COVID-19, các hình thức thanh toán không tiếp xúc (contactless methods) đang ngày một thịnh hành trong cuộc sống, và trong đó ngành công nghiệp giao hàng đang thu hút được sự chú ý. Chúng ta có thể thấy các ứng dụng di động không còn là công cụ đơn thuần để đặt đồ ăn mà đã mở rộng phạm vi dịch vụ tới nhiều loại mặt hàng đa dạng trong cuộc sống và phát triển thành những nền tảng cung cấp dịch vụ giao hàng. Trong khi các nền tảng này đang nhanh chóng mở rộng thì bài toán về lao động và tình trạng độc quyền vẫn còn là một thách thức.

Vào năm 2018, khối lượng giao dịch mua sắm trực tuyến của Hàn Quốc lần đầu tiên vượt ngưỡng 100 nghìn tỷ won, đạt mức 114 nghìn tỷ won. Năm đó giao dịch giao hàng đồ ăn chỉ chiếm 4,6% tổng số. Tuy nhiên, theo thống kê về xu hướng mua sắm gần đây thì trong nửa đầu năm nay, các giao dịch cho thức ăn trực tuyến đã vượt quá một nghìn tỷ won mỗi tháng. Có thể lấy ví dụ, riêng vào tháng tư, giao dịch đồ ăn đã tăng 83,7% so với cùng kì năm ngoái, chiếm thị phần thứ ba ở mức 10,5%, sau hàng tạp hoá và đồ uống ở mức 12,7% và thiết bị gia dụng , điện tử viễn thông ở mức 11,5%.

Tất nhiên, xu hướng tăng trưởng này chịu ảnh hưởng từ dịch COVID-19 rất nhiều. Điều này là do giãn cách xã hội, trong khi việc ăn ngoài giảm mạnh thì dịch vụ giao hàng tại nhà lại tăng cao. Theo khảo sát do công ty nghiên cứu dữ liệu di động thực hiện, khoảng 70% người tiêu dùng ở độ tuổi 40 tới 50 ngại ra ngoài do sự lây lan của COVID-19 đã sử dụng dịch vụ giao đồ. Việc du nhập của tầng lớp tiêu dùng vốn trước đây không hề ưa thích loại hình này là một sự thay đổi đáng chú ý. Các số liệu trong ngành cho thấy rằng, khi được trải nghiệm sự tiện lợi của các ứng dụng giao hàng trên thiết bị di động, người tiêu dùng có thể sẽ tiếp tục mua sắm trực tuyến sau khi đại dịch kết thúc - không chỉ đối với thực phẩm mà còn đối với các sản phẩm khác.

Khi nhu cầu đối với dịch vụ giao hàng không tiếp xúc tăng đột biến trong bối cảnh bùng phát COVID-19, trung tâm phân phối của một công ty chuyển phát ở Seoul luôn đông đúc với các bưu kiện và nhân viên phân loại chúng theo điểm đến. Khối lượng công việc quá mức và điều kiện lao động của những người trong ngành dịch vụ chuyển phát đã nổi lên như một vấn đề xã hội mới. © Yonhap News Agency

Mở rộng sản phẩm dịch vụ
Các nền tảng phân phối dựa trên ứng dụng dành cho thiết bị di động đã và đang thúc đẩy sự tăng trưởng của thị trường nội địa kể từ trước cuộc khủng hoảng sức khỏe hiện nay. Khi Apple giới thiệu iPhone vào năm 2007, các nền tảng giao hàng đã tìm thấy cơ hội của họ trong môi trường di động và bắt đầu phát triển nhanh chóng. Phương pháp đặt hàng truyền thống là xem tờ rơi quảng cáo và đặt hàng qua điện thoại nhanh chóng chuyển sang cấu trúc đặt hàng thông qua thiết bị di động. Các nền tảng giao hàng đã tạo ra một mô hình lợi nhuận bằng cách bán quảng cáo cho các chủ cửa hàng để giới thiệu nhà hàng, hoặc bằng cách nhận phí môi giới cho mỗi đơn đặt hàng.

Một cuộc khảo sát của Hiệp hội Công nghiệp Dịch vụ Thực phẩm Hàn Quốc vào tháng 3 năm 2019 chỉ ra rằng 62,2% tổng số đơn đặt hàng giao đồ ăn là qua ứng dụng và chỉ 37,5% đơn đặt hàng qua điện thoại. Kết quả một cuộc khảo sát người tiêu dùng cũng cho thấy kết quả tương tự. Theo kết quả do Open Survey thực hiện trên 1.500 nam giới và phụ nữ từ 20 đến 59 tuổi trên toàn quốc trong nửa đầu năm nay, khoảng 60% sử dụng dịch vụ giao đồ ăn thông qua các trang web giao hàng chuyên dụng và ứng dụng trên điện thoại thông minh.

Các nền tảng giao hàng đang cạnh tranh theo nhiều cách khác nhau, mang lại nhiều lợi ích cho cả cửa hàng lẫn người tiêu dùng. Đặc biệt, hệ thống thanh toán đơn giản giúp hoàn tất việc chi trả tiền đồ ăn và phí giao hàng cùng lúc cho một đơn đặt hàng đang được người tiêu dùng ưa chuộng. Phương thức COD (tiền mặt/ thu tiền khi giao hàng) thông thường được sử dụng để thanh toán bằng tiền mặt hoặc thẻ khi nhận sản phẩm đặt hàng từ đơn vị chuyển phát, nhanh chóng được thay thế bằng phương thức thanh toán đơn giản hơn sau COVID-19. Hơn nữa, việc người tiêu dùng còn có sự lựa chọn yêu cầu “đặt thực phẩm trước cửa” để tránh tiếp xúc với người khác cũng đang dần trở nên phổ biến.

Thêm vào đó, một xu hướng đáng chú ý khác là việc mở rộng danh mục dịch vụ. Các công ty giao hàng, trước đây chủ yếu môi giới giao thực phẩm đã nấu chín, gần đây đã mở rộng đa chiều từ thực phẩm chế biến sẵn như bánh kẹo, mỳ gói sang nhu yếu phẩm hàng ngày như nước khoáng, giấy vệ sinh, chất tẩy rửa và thực phẩm tươi sống cần bảo quản lạnh hay giữ đông như trái cây, rau, thịt và món ăn chế biến sẵn cho gia đình. Ví dụ, năm 2019 Woowa Brothers Corp., công ty điều hành ứng dụng giao hàng lớn nhất Hàn Quốc Baedal Minjok (gọi tắt là Baemin) đã ra mắt B-mart, một dịch vụ giao hàng nhanh với hầu hết các sản phẩm có sẵn trong siêu thị. Delivery Hero Korea, chủ sở hữu của các nền tảng giao hàng lớn thứ hai và thứ ba Yogiyo, Baedaltong cũng đang mở rộng danh mục dịch vụ với sự hợp tác cùng các cửa hàng tiện lợi và siêu thị địa phương.

Số lượng các nền tảng giao hàng mở rộng hoạt động kinh doanh để cung cấp nguyên phụ liệu như nguyên liệu thực phẩm, bao bì đóng gói cho các cửa hàng ngày một tăng, cùng lúc đó, nhiều doanh nghiệp trực tiếp phát triển hệ thống điểm bán hàng (POS) cũng đang lần lượt ra đời.

Xe đạp giao hàng cho Vroong Friends đang ở chế độ chờ gần ga tàu điện ngầm. Bất kì ai đăng kí làm tài xế bán thời gian trên nền tảng đều có thể sử dụng xe đạp để giao hàng. Các nhà cung cấp dịch vụ giao hàng gặp khó khăn trong việc giải quyết lượng đơn hàng với đội ngũ nhân viên toàn thời gian đã bắt đầu tuyển dụng nhân viên bán thời gian. © Um Ji-yong

Độc quyền và cạnh tranh
Trong suốt thời gian vừa qua, thị trường giao hàng Hàn Quốc đang có cấu trúc độc quyền. Một bên là Woowa Brothers, công ty nội địa ra mắt Baemin vào tháng 6 năm 2010, và một bên còn lại là Delivery Hero Korea, tập đoàn đa quốc gia có trụ sở tại Đức khởi nghiệp với Yogiyo rồi tới Baetaltong. Yogiyo bắt đầu hoạt động vào năm 2012, một năm sau khi thành lập. Delivery Hero Korea tăng mạnh thị phần của mình năm 2014 bằng cách mua lại Baetaltong, ứng dụng giao hàng ra mắt đầu tiên tại Hàn Quốc vào tháng 4 năm 2010.

Thể chế độc quyền này được dự đoán sẽ sớm sụp đổ trong tương lai bắt đầu từ năm 2020. Vào tháng 12 năm 2019, Delivery Hero Korea công bố kế hoạch tiếp quản Woowa Brothers, dự đoán một sự thay đổi kiến tạo trong ngành giao hàng trong nước. Nếu việc mua bán và sát nhập của hai công ty vượt qua được cuộc kiểm tra chung của Uỷ ban Thương mại Công bằng Hàn Quốc thì một nền tảng giao hàng khủng long sẽ ra đời, chiếm cả vị trí thứ nhất, thứ hai và thứ ba trong ngành, tăng thị phần lên tới 99%. Hiện đang có tranh cãi gay gắt về sự ra đời của thứ nền tảng độc quyền như vậy. Các cửa hàng liên kết lo lắng sự thông đồng dẫn đến phí hoa hồng và chi phí quảng cáo bất hợp lí, trong khi đó người tiêu dùng lại cảnh giác với việc phí giao hàng có thể tăng cao.

Woowa Brothers nhanh chóng giải thích rằng, bất chấp việc sát nhập, hai công ty sẽ duy trì việc kinh doanh và cạnh tranh độc lập, tuy nhiên điều này không làm cho cuộc tranh cãi lắng xuống. Như một biện pháp đối phó để ngăn chặn tình trạng độc quyền, một số chính quyền địa phương đã cho ra mắt và phát triển các ứng dụng giao hàng công cộng. Thêm vào đó, Coupang Eats của Coupang – nền tảng thương mại điện tử số 1 Hàn Quốc và Wemake O của WemakePrice đã tham gia cuộc đua, báo trước những thay đổi đáng kể về bản đồ của thị trường giao hàng.

1. Các ứng dụng giao đồ ăn phổ biến (từ trái qua): Baedal Minjok, Yogiyo và Baedaltong. Số liệu từ nền tảng dữ liệu lớn di động IGAWorks cho thấy số lượng người dùng hệ điều hành Android cao nhất đối với Baedal Minchok (9.701.158), tiếp theo là Yogiyo (4.926.269), Coupang Eats (391.244) và Baedaltong (272.139). Baedaltong đã liên tục đứng thứ ba kể từ khi ra mắt vào năm 2020 nhưng đã bị Coupang Eats vượt qua nửa đầu năm 2020.

Nhà cung cấp dịch vụ giao hàng
Cùng với sự tăng trưởng ấn tượng của các nền tảng giao hàng, một hiện tượng đáng chú ý khác trong ngành công nghiệp giao hàng trong nước là sự xuất hiện của các nhà cung cấp dịch vụ giao hàng. Các nền tảng giao hàng ở thế hệ đầu tiên chỉ đóng vai trò trung gian giữa cửa hàng và người tiêu dùng chứ không trực tiếp vận hành mạng lưới phân phối. Do đó trên thực tế việc vận chuyển là một vấn đề nan giải mà mỗi cửa hàng phải giải quyết. Chủ cửa hàng có thể trực tiếp đi giao hoặc thuê một nhân viên bán thời gian. Tuy nhiên vì các đơn đặt hàng chủ yếu tập trung vào giờ ăn trưa, ăn tối hoặc đêm khuya nên các nhà hàng có nhân viên giao hàng riêng phải tìm cách tận dụng tối đa những nhân viên này trong thời gian rảnh rỗi, chẳng hạn như giao họ đi phát tờ rơi để quảng cáo thêm cho cửa hàng.

Các nhà cung cấp dịch vụ giao hàng đã nhìn thấy cơ hội trong thị trường ngách này. Cửa hàng có thể nhận dịch vụ giao hàng bằng cách trả phí quản lý 100.000 đến 150.000 won mỗi tháng và phí giao hàng 3.000 won cho mỗi đơn hàng. Bằng cách khoán lại cho bên cung cấp dịch vụ giao hàng như vậy, cửa hàng có thể giảm bớt chi phí và tổn thất do thuê trực tiếp nhân viên giao hàng. Vào khoảng năm 2013, ngay cả khi các đơn vị giao hàng bắt đầu kinh doanh chưa lâu thì đã có rất nhiều cửa hàng kết hợp giữa thuê trực tiếp nhân viên và thuê gián tiếp thông qua công ty giao hàng, nhưng gần đây đa số các cửa hàng chỉ thuê ngoài thông qua công ty giao hàng. Hiện nay, ba công ty đang dẫn đầu thị trường về số lượng đơn đặt hàng hàng tháng là Saenggakdaero (10 triệu đơn), Barogo (9,8 triệu) và Mesh Korea (4 triệu). Tuy chưa có công ty nào tạo ra lợi nhuận ròng do cạnh tranh gay gắt nhưng tất cả đều cho thấy tốc độ tăng trưởng nhanh chóng.

Những gã khổng lồ trong nền tảng giao đồ ăn là Woowa Brother và Delivery Hero Korea cũng đã cho ra mắt Baemin Riders và Yogiyo Plus để thiết lập mạng lưới giao hàng. Delivery Hero Korea đã đầu tư 20 tỷ won vào Barogo, đây được coi như là một động thái tăng cường lực lượng hậu cần. Baemin và Yogiyo tính phí cao hơn, lên tới 15-30% so với 6-12% cho các nền tảng cũ vì chúng bao gồm cả dịch vụ giao hàng. Coupang Eats (do nhà bán lẻ trực tuyến lớn nhất Hàn Quốc Coupang điều hành), Ddingdong (hoạt động tại khu Kangnam của Seoul) và Foodfly (do Yogiyo mua lại) đều là những ví dụ về các nhà cung cấp dịch vụ giao hàng đã thành công với mô hình kinh doanh này. Giờ đây, việc các nền tảng giao đồ ăn thế hệ thứ hai được trang bị mạng lưới hậu cần của riêng họ đã trở thành xu hướng chủ đạo.

Tài xế cho Vroong Friends rời khỏi một cửa hàng tiện lợi ở Seoul sau khi nhận một đơn đặt hàng. Khi nhu cầu giao hàng tăng cao, các sản phẩm của cửa hàng tiện lợi đã được thêm vào danh sách mặt hàng giao hàng. Cửa hàng này đã mở rộng giờ giao hàng của mình lên 24/7 từ 11 giờ sáng tới 11 giờ đêm. © NewsBank

Lao động qua nền tảng trung gian
Sự xuất hiện của các nền tảng phân phối thế hệ thứ hai đã làm dấy lên những lo ngại của xã hội về “lao động qua trung gian nền tảng”. Hệ thống này không chỉ thu hút sự tham gia của những tài xế chuyên nghiệp toàn thời gian mà còn cả tài xế bán thời gian. Các dịch vụ như Barogo Flex của Barogo, Vroong Friends của Mesh Korea, Baemin Connect của Woowa Brothers là ví dụ điển hình. Ngay từ đầu, Coupang Eats của Coupang đã đảm bảo nguồn nhân lực bằng cách hợp tác với cả những tài xế bán thời gian vì nếu chỉ với những tài xế giao hàng đã đăng kí với bên cung cấp dịch vụ giao hàng thì không thể xử lý nhiều đơn đặt hàng dồn dập, dẫn tới việc bị khách phàn nàn vì chậm trễ.

Để đáp ứng việc cung cấp nhân lực vận chuyển trong khoảng thời gian có nhu cầu cao tại khu vực đô thị nơi có nhiều đơn đặt, các nhà cung cấp dịch vụ lớn bắt đầu tuyển dụng tài xế giao hàng thông qua crowdsourcing (tìm kiếm nguồn nhân lực từ những đám đông). Các nhà cung cấp nhấn mạnh rằng ngay cả những tài xế giao hàng bán thời gian cũng có thể làm việc bao nhiêu lần tuỳ thích, bất kì lúc nào. Phí nhân công mà công ty trả cho họ tầm 3.500 tới 4.000 won, cao hơn một chút so với mức 3.000 won mà tài xế toàn thời gian nhận được. Kết quả đã rõ ràng. Theo Woowa Brothers, có tổng cộng 14.730 tài xế đã đăng kí với Baemin Connect tính tới tháng 2 năm 2020. Nếu xét nguồn nhân lực giao hàng của Baemin Riders là khoảng 2.300 người, thì nó đã mở rộng nhân lực gấp bảy lần chỉ trong một thời gian ngắn.

Mặt khác cũng có nhiều lo ngại về sự gia tăng của lao động qua trung gian nền tảng vì nó tạo ra một tầng lớp công nhân không được pháp luật bảo đảm quyền lợi. Mỗi người lao động như vậy được phân loại riêng lẻ là “chủ doanh nghiệp”. Theo luật hiện hành của Hàn Quốc thì họ thuộc đối tượng “người lao động trong các loại hình công việc đặc biệt”, hầu như không có biện pháp bảo vệ nào trong trường hợp tai nạn hay xung đột liên quan tới công ty. Họ không được hưởng bốn khoản bảo hiểm chính và quyền lợi nghỉ phép có lương theo quy định trong luật lao động. Khi nhu cầu về dịch vụ giao hàng tăng vọt cùng với sự bùng phát của đại dịch COVID-19, điều kiện làm việc khắc nghiệt của những lao động này lại một lần nữa được phơi bày. Đồng thời, vấn đề về quyền lao động cơ bản của những tài xế giao hàng lưu động này cũng nổi lên như một hiện tượng xã hội và ngày càng xuất hiện nhiều tiếng nói yêu cầu cải thiện chế độ để bảo đảm quyền lợi cho họ.