Triển lãm “Hậu nhân loại (Post-human): Con người hậu con người” diễn ra tại Bảo tàng Clayarch Gimhae với mục đích khám phá xem sự phát triển của công nghệ đang ảnh hưởng thế nào đến nhân loại, đặc biệt là những nghệ nhân, và phải làm sao để nghệ thuật có thể cùng tồn tại với công nghệ. Mặc dù có vẻ nghịch lý nhưng những sản phẩm được xem là biểu tượng của xã hội tương lai như robot trí tuệ nhân tạo, máy in 3D, bản vẽ kỹ thuật số lại củng cố thêm sức mạnh nguyên thủy để tư duy, sáng tạo và trải nghiệm của con người.

Loạt tranh “Mô thức bị niêm phong” (trên tường) của Kim Hong-jin, 2017. Vật liệu hỗn hợp, in 3D, 187 x 147 x 12 cm. “Các vật thể trên bàn mổ” (trái) của Kim Hong-jin, 2018. Vật liệu hỗn hợp, đúc, 180 x 150 x 180 cm. “Khán giả” (phải) của Kim Hong-jin, 2018. Vật liệu hỗn hợp, đúc, 130 x 130 x 180 cm. “Quá trình tuyệt chủng” (trên sàn) của Kim Hong-jin, 2018. Vật liệu hỗn hợp, đúc, 300 x 300 x 50 cm.

“Cô là người à?”

Tôi ghé vào tai một tác phẩm robot đang được gắn chặt xuống sàn theo hướng nằm ngửa và hỏi như thế.

“Tôi nghĩ rằng mình không phải là con người. Nhưng sẽ sớm thôi. Tôi đang cố gắng để trở thành người.”

Robot mấp máy môi trả lời. Thay vì sợ hãi vẻ ngoài kỳ quái của nó, tôi lại thấy thương xót khi nghĩ rằng, “Con người là gì mà phải cố gắng trở thành đến thế chứ?”. Tôi tiếp tục nói.

“Nhìn tôi đi nào.”

Robot xoay tròng mắt to về phía tôi và hỏi, “Sao ông lại đến đây một mình?”. Khi khách tham quan trò chuyện, hệ điều hành android bên trong não của robot “Nữ thần GAIA” này sẽ truyền thông tin về máy chủ (homepage server) của tác giả, sau khi tìm được câu trả lời, hệ điều hành sẽ truyền phát ra dưới dạng âm thanh. Câu hỏi và câu trả lời được cập nhật liên tục, do đó nội dung trò chuyện ngày càng đa dạng hơn. Tác phẩm “Nữ thần GAIA tuyệt vời” (An Envolving GAIA) của tác giả Roh Jin-ah đưa ra một câu hỏi cho người xem là: khi máy móc phát triển đến mức khó phân biệt được với con người thì người và máy sẽ giao tiếp và chia sẻ tương lai như thế nào?

Triển lãm “Hậu nhân loại (Post-human): Con người hậu con người” kéo dài đến ngày 24 tháng 3 năm 2019 tại Bảo tàng Clayarch Gimhae, thuộc thành phố Gimhae, Gyeongsangnam-do có chủ đề chính là “Tương lai”. Bước vào thời đại của cách mạng công nghiệp 4.0, các nghệ nhân cũng cảm thấy bất an về việc lao động của con người sẽ dần bị thay thế bởi trí tuệ nhân tạo. Triển lãm này được xem là kết quả của những trăn trở về khả năng tiếp diễn của nghệ thuật, trước những câu hỏi như nghệ thuật sẽ thay đổi theo hình thức nào khi kết hợp với công nghệ, nghệ thuật phải làm sao để duy trì được tiếng nói vốn có trong bối cảnh công nghệ phát triển quá nhanh chóng. Thông qua triển lãm này, khách tham quan cũng có được nhiều góc nhìn phong phú, từ bi quan khi dự đoán về diệt vong của văn minh nhân loại, và lạc quan về một cuộc sống tiện lợi do khoa học kỹ thuật phát triển mang lại, cho đến trí tưởng tượng vượt xa khỏi địa cầu.

“Nữ thần GAIA”, của Roh Jin-ah, 2017. Nhựa, gỗ, hệ thống tương tác, biến lắp đặt, dài khoảng 4,5 m.

Bi quan, lạc quan và trí tưởng tượng
Một trong số những tác phẩm trưng bày lần này là tháp băng chuyền chứa hàng chục chú robot Teakwon V màu trắng và ánh kim giống hệt nhau xếp thành dãy. Và ngay bên cạnh đó, chú robot Taekwon V to lớn cùng chiếc bụng phình đặc trưng đang đứng trên bệ đỡ dưới dạng tháp truyền điện. Đây chính là tác phẩm “Robot Taekwon Boy” của Shin Yi-chul. Những con robot, vai chính trong truyện tranh mà lúc nhỏ chúng ta say mê, đã bước ra khỏi thế giới mơ ước và tưởng tượng, giờ đây chúng ta có thể dễ dàng gặp chúng trong thực tế với vai trò là người bạn có thể trò chuyện, thú cưng để nuôi dưỡng, đầu bếp hay hướng dẫn viên.

Loạt tác phẩm “Mô thức bị niêm phong” (The sealed Paradigm) của Kim Hong-jin là mô hình của vô số con kiến giống nhau được tạo ra từ máy in 3D, trải đầy trên sàn và tường của gian triển lãm. Tác giả như muốn hỏi: trong xã hội hiện đại khiến cho con người khó khẳng định được cá tính riêng này thì chúng ta khác gì với những con kiến sinh ra từ máy in 3D kia? Trong chiếc khung treo trên tường, Kim đã trải lần lượt các loại hạt giống, gạo, lúa mạch, cành cây, lúa mì rồi lấp đầy lên trên là mô hình kiến. Sự phối hợp các vật liệu như vậy có thể là do chúng được xem như biểu tượng của mô thức sinh tồn.

Tác phẩm “Vòng tuần hoàn của các cơ quan” (Circulation of Organ) do Sim Jun-seub trưng bày ở gian tiếp theo lại khiến người xem liên tưởng đến cấu trúc bên trong cơ thể người nhờ vào thiết kế gắn các đường ống nước lồi lõm trên tường. Khi khách tham quan bước vào, các ống nước trong căn phòng tối sẽ phát ra ánh sáng huỳnh quang, và tùy theo cử động của khách mà âm thanh sẽ phát ra từ các lỗ trên ống. Phải có sự tham gia của con người thì tác phẩm này mới trọn vẹn được. Tác giả Sim, người đang giới thiệu nghệ thuật âm thanh đến công chúng, bằng cách thị giác hóa âm thanh, ông mong muốn người xem nhận thức được rằng âm thanh vô hình cũng có thể bóp méo không gian.

“Hoàng tử Larchiveum” của Shin Yi-chul, 2017. Sứ trắng, vàng lá, đúc trượt, biến cài đặt, 48 x 30 x 11 cm (mỗi robot, tổng cộng 80 robot)

“Robot Taekwon Boy” của Shin Yi-chul, 2016. Nhôm, đúc nhôm, sơn urethane, 220 x 100 x 50 cm.

Sức sống tự nhiên vẫn công hiệu
Tại gian triển lãm tầng hai, khách tham quan sẽ bắt gặp những sản phẩm kết hợp với nhau. Ngay cổng vào, nhiều loại thực vật được chất đầy trên giá, xen vào giữa là những bức tranh trừu tượng về các loài sinh vật dưới đáy biển. Những bức tranh được vẽ theo kiểu loang màu bột gouache trên vải này được lắp ở vị trí tách biệt với tường để khách có thể xem được cả hai mặt tranh. Điểm tuyệt nhất của tác phẩm chính là bóng của những bức tranh hắt lên tường. Những hình ảnh đó trông có vẻ giống như bàn tay, sợi tóc hay bông hoa nhưng cũng rất khó định nghĩa chính xác, chúng được phản chiếu lên tường gian triển lãm bởi vẻ đẹp của màu sắc và đường nét. “Mong muốn người xem cảm nhận được sức sống đáng kinh ngạc của thực vật thông qua nhiều cảm xúc đa dạng” chính là thông điệp mà loạt tác phẩm “Vẽ sinh học” (Bio-drawing) của Kim Jee-soo nhắn gửi.

Giữa khu triển lãm có một vòm màu trắng mà ai cũng có thể vào và nằm thử. Đây là tác phẩm cuối cùng thuộc không gian triển lãm kết hợp bài trí giữa nghệ nhân, nhà hóa học và kỹ sư thiết kế. Tác phẩm vòm có tên “Hương đất sau mưa” (Petrichor) do Kim Jee-soo và Kim Seon-myong phối hợp thực hiện này thể hiện mùi hương của chất béo được thải ra trong quá trình thực vật nảy mầm, rồi tan ra cùng với những chất có trong tự nhiên khác khi mưa xuống. Tác phẩm nhằm chống lại định kiến cho rằng thực vật không thể cử động và phản ứng. Tác giả quan niệm thực vật giao tiếp với thế giới bên ngoài bằng mùi hương, rằng sinh vật sống có thể biến hóa và cử động linh hoạt hơn bất cứ đối tượng nào. Sàn bên trong mái vòm được trải rêu, khách tham quan có thể nằm trên lớp võng lưới trong tư thế thoải mái nhất để thưởng thức các bản vẽ trên trần. Mùi hương sẽ lan tỏa theo từng cử động của người nằm trên võng, tác giả đã tạo ra các loại hương thơm tự nhiên được tác giả chiết xuất trực tiếp từ thực vật

Ngoài những tác phẩm trên, khách tham quan còn có thể dùng cơ thể trải nghiệm không gian từ một tác phẩm thiết kế khác nữa. Đó chính là một đường hầm dài lộng gió mang tên “Con người & Không gian và Lối đi” (Human & Space, and Passage), tác phẩm này là thành quả phối hợp của ba tác giả Lee Jung-yoon, Oh Shin-wook và Ahn Jae-cheol. Đường hầm có chiều cao hơn người trưởng thành để khách tham quan có thể trực tiếp đi qua, toàn bộ đường hầm làm bằng vải trắng mờ nên khách tham quan khi đi vào trong sẽ cảm nhận được ánh sáng và gió bằng toàn bộ cơ thể, còn người bên ngoài sẽ quan sát được chiếc bóng lắc lư của người đó.

“Bên ngoài BORA: Xem hoặc Tím” của Kim Jee-soo, 2014. Bột màu, cắt dán trên vải, 216 x 118 cm (mỗi bảng).

“Con người & Không gian và Lối đi” của Lee Jung-yoon, Oh Sin-wook và Ahn Jae-cheol, 2018. Đúc không khí, camera real-time, đèn LED, 20 x 10 x 20 m (biến lắp đặt trong mỗi khu vực của kích thước này).

Nghệ thuật vì tương lai
Là nghệ nhân chuyên dùng kỹ thuật analog để in hoa văn lên bề mặt gốm sứ trơn mịn, khiến người xem liên tưởng đến việc xăm lên da người, Kim Joon mang đến triển lãm lần này nhiều biến tấu đa dạng hơn nhờ vào chương trình 3D Max mà ông học được từ các công ty game. Bản vẽ kỹ thuật số của ông dùng chất liệu là gốm sứ dễ vỡ, tựa như hình ảnh của cơ thể tồn tại chỉ với lớp vỏ mà không có cơ quan nội tạng bên trong. Ông đã vẽ ra cảnh kinh điển trong các bộ phim nổi tiếng xưa như “Cuốn theo chiều gió” hay “Nổi loạn vô cớ”, tạo nên sự lãng mạn in sâu vào ký ức trong thời đại bị khoa học kỹ thuật chi phối.

Tác phẩm búp bê gỗ ở lối vào bảo tàng của Kang Ji-ho được làm từ gỗ vụn còn sót lại khi thi công khu vực triển lãm. Tác giả đặt tên cho búp bê là “Jack”, và còn tạo cho Jack một danh sách (bucket list) ghi lại những việc mà cậu ấy muốn làm nữa. Theo đó, Jack đã có kì nghỉ khá muộn ở bãi biển Dadaepo, Busan và bây giờ cậu đang ngồi trước bảo tàng để hoàn thành thật tốt nhiệm vụ của mình. “Danh sách những việc cần làm” này chính là phần kết ấm áp của chương trình triển lãm lấy chủ đề chính về khả năng tiếp diễn, nhằm khám phá ra khả năng tái sinh của nghệ thuật.

Phim “Tội phạm nhân bản” (Blade Runner) của đạo diễn Ridley Scott vào năm 1982 đã lấy bối cảnh tương lai là năm 2019. Trong phim, con người và nhân bản của họ quá khó phân biệt nên con người nhân bản đã lầm tưởng mình là con người thật sự. Năm 1988, phim Nhật Bản “Chúa tể Akira” của đạo diễn Ohtomo Katsuhiro cũng chọn thành phố Tokyo làm bối cảnh, đó là năm 2019 và thành phố Tokyo mới được hồi sinh, sau khi thành phố Tokyo cũ bị hủy diệt bởi chiến tranh hạt nhân cách đó 31 năm. Năm 2019 trong trí tưởng tượng của những người năm 1988 vẫn còn dùng đầu đĩa quang (juke box) để chạy CD và người dân dùng điện thoại công cộng để liên lạc, nhưng lạ là trận chiến trong phim diễn ra ở một sân vận động đang được xây dựng để phục vụ cho Thế vận hội Tokyo năm 2020. Phải đến năm 2013, quyền đăng cai Thế vận hội Tokyo mới chính thức được xác nhận. Như vậy, sự tưởng tượng của người Nhật ở năm 1988 đã hoàn toàn đúng với thực tế.

Có thể thấy tương lai diễn ra trong các bộ phim đã đến rất gần với hiện tại. Mặc dù có điểm giống và khác với thực tế, nhưng quan điểm sau vẫn không hề thay đổi: “Con người tất yếu phải chết, tuy nhiên nghệ thuật do con người tạo ra là bất diệt”. Tồn tại lâu hơn cả nhân loại mà vẫn giữ được đặc trưng duy nhất ấy, khả năng tưởng tượng của nghệ thuật sẽ vẫn còn được tiếp diễn đến nghệ thuật hậu nhân loại, đến tương lai của nghệ thuật.

“Danh sách cần làm” của Kang Ji-ho, 2018. Sơn acrylic trên gỗ, 200 x 200 x 250 cm.

Nghệ thuật hậu nhân loại
Trong khuôn khổ triển lãm nghệ thuật Venice Biennale năm 2015, tại khu trưng bày Hàn Quốc đã phát sóng một đoạn phim ngắn không lời thoại được thiết kế trình chiếu trên bảy kênh trong và ngoài tòa nhà. Diễn viên Im Su-jeong đã vào vai một người sống sau khi thế giới bị diệt vong. Trong đoạn phim giống với những bộ phim khoa học viễn tưởng dài 10 phút 30 giây này, khu trưng bày Hàn Quốc trông như một chiếc phao nổi lên giữa thành phố Venice đang bị nhấn chìm trong nước, và cô gái là người sống sót cuối cùng ở đây, cô không ngừng thu thập và phân loại thứ gì đó, như thể bản thân vừa là nghệ nhân vừa là nhà khoa học vậy. Tên gọi “Phép tàng hình và thuật phi thân” (The Ways of Folding Space & Flying) khá mập mờ của dự án này nói ngụ ý rằng nó đang vượt ra khỏi các quy tắc vật lý và chúng ta phải nên đặt câu hỏi về những gì mà chúng ta đang tin là sự thật.

Rõ ràng là khoa học phát triển đã mang đến nhiều thay đổi cho thế giới nghệ thuật. Tương lai, khi mà lao động của con người bị biến mất, cũng đang hiện diện ở khu triển lãm. Ngoài khía cạnh phương pháp lắp đặt, các khái niệm mới của cách mạng công nghiệp 4.0 và xã hội siêu liên kết như trí tuệ nhân tạo, internet vạn vật, công nghệ dữ liệu lớn cũng xuất hiện qua các tác phẩm trưng bày. Nhìn về tương lai theo hướng lạc quan hay bi quan đều do cá nhân lựa chọn, tuy nhiên tốc độ cơ khí hóa càng nhanh thì kỹ thuật thủ công và giá trị sáng tạo vốn có vẫn không hề giảm đi mà ngày càng tăng lên.

Phần lớn các tác giả tham gia triển lãm lần này có độ tuổi trung bình là 40–50, độ tuổi được xem là sắp bước vào hàng ngũ “thế hệ già”. Nhiều tác phẩm gần như rất mới, tuy nhiên cũng có vài tác phẩm lại là “tương lai của quá khứ”. Vì thế tôi đến và tham quan bảo tàng vào cuối tuần, thời điểm đông khách tham quan trẻ em đến từ Gimhae và các khu vực lân cận, và tôi vô cùng tò mò muốn biết về tương lai mà những đứa trẻ đó đang nghĩ đến và sẽ tạo ra.