Tại Berlin thủ đô nước Đức, một khu vườn nghệ thuật đã được tạo ra. Các loài thực vật của hai miền Nam–Bắc Hàn, vùng đất bị chia cắt cuối cùng trên Trái Đất, cùng xuất hiện nơi đây. Khu vườn “Das dritte Land” (Thiên nhiên thứ ba) trong khuôn viên phức hợp nghệ thuật Kulturforum cạnh quảng trường Potsdamer Platz được khai trương vào ngày 23 tháng 5 năm 2019 nhân kỷ niệm 30 năm ngày Bức tường Berlin sụp đổ là không gian vô cùng ý nghĩa, nơi Đức và hai miền Nam–Bắc Hàn có thể sẻ chia nỗi đau chia cắt cũng như tầm quan trọng của việc thống nhất đất nước.

Khu vườn nghệ thuật xây dựng gần Bức tường Berlin sụp đổ được phỏng theo hình dáng dãy núi Baekdu Daegan (Bạch Đầu Đại Cán) lấy cảm hứng từ bức họa “Inwang jesaekdo” (Nhân Vương tễ sắc đồ), nghĩa là “Núi Inwang sau cơn mưa” của họa sĩ thời Joseon Jeongseon (Trịnh Thiện, hiệu là Khiêm Trai, 1676–1759). Sương mù dày đặc dường như đang bốc lên từ dãy Baekdu Daegan thu nhỏ làm từ đá bazan và đất, tạo ra bầu không khí đầy mộng ảo. Baekdu Daegan là xương sống của bán đảo Hàn, trục chính kết nối Bắc–Nam, đồng thời cũng là khu dự trữ đa dạng sinh học tạo thành trục cốt lõi của hệ sinh thái tự nhiên. Bắt nguồn từ ngọn núi Baekdu ở biên giới phía Bắc bán đảo Hàn, trải dài qua núi Kumgang (Kim Cương) và núi Seorak (Tuyết Nhạc), rồi chạy qua núi Jiri (Trí Dị) hướng về bờ biển phía Nam Hàn Quốc, dãy Baekdu Daegan có giá trị quý giá không chỉ trên phương diện sinh thái học mà cả phương diện nhân văn và xã hội học.

Khu vườn nghệ thuật bí ẩn tựa như lời nguyện cầu thầm lặng cho hòa bình và hòa giải này là tác phẩm đồng lòng hợp sức giữa ba nghệ sĩ ở độ tuổi 40. Nhà giám tuyển trưng bày Kim Keum-hwa của các dự án nghệ thuật Keum (Keum Art Projects) cùng hai nghệ sĩ sắp đặt Han Seok-hyun và Kim Seung-hwoe đã tạo nên thành quả sau ba năm chuẩn bị. Họ chia nhau đảm trách công việc: Kim Keum-hwa thực hiện khâu quy hoạch và tổ chức, trong khi nghệ sĩ Han Seok-hyun lo thiết kế trực quan toàn dự án và nghệ sĩ Kim Seung-hwoe chuẩn bị phần cây trồng.

Nghệ sĩ sắp đặt Han Seok-hyun (trái) và Kim Seung-hwoe đang chăm sóc “Das dritte Land” (Thiên nhiên thứ ba), khu vườn nghệ thuật tạm mở cửa tại Berlin vào tháng 5 năm 2019. Nhân kỷ niệm 30 năm ngày Bức tường Berlin sụp đổ và ước vọng hòa bình, thống nhất bán đảo Hàn, khu vườn được xây ở quảng trường Potsdamer Platz, gần di tích bức tường. Nó sẽ mở cửa cho đến tháng 10 năm 2020.

Hoa phong quỳ (hoa cỏ chân ngỗng), loài hoa sinh trưởng ở vùng khí hậu núi cao phía Bắc của trung tâm bán đảo Hàn, đang nở rộ. Để tạo ấn tượng về một bức tranh phong cảnh đậm chất thủy mặc, hoa phong quỳ và các loại hoa dại màu trắng khác như hoa bắt ruồi, hoa sao châu Âu, hoa cửu lý hương bạc và hoa cổ ngỗng… được trồng vào lớp đất trên dãy đá đen.

Tính đồng nhất trong văn hóa và cảm xúc
Giám tuyển Kim Geum-hwa điều hành một công ty tổ chức độc lập về nghệ thuật hiện đại ở Berlin, hiện bà đang giúp đỡ cho những nghệ sĩ, phòng trưng bày cũng như dự án triển lãm nghệ thuật của các công ty Hàn Quốc và Đức. Nghệ sĩ Han Seok-hyun đã đi sâu vào sự kết hợp mở rộng giữa nghệ thuật hiện đại và thực hành sinh thái học. Ông đang hoạt động qua lại giữa Berlin và Seoul. Trong khi đó, nghệ sĩ Kim Seung-hwoe chú tâm đến những biến đổi xã hội, kiến trúc đô thị và sinh thái xảy ra tại khu vực Bức tường Berlin khi Berlin bị chia cắt và sau khi thống nhất. Ông lấy nghệ thuật công cộng (Public art) cho phép giao tiếp giữa nghệ thuật và phong cảnh làm nền tảng.

Nghệ sĩ Han Seok-hyun nghĩ rằng đặc điểm địa lý của dãy Baekdu Daegan ảnh hưởng lớn đến tính đồng nhất trong văn hóa và cảm xúc của dân tộc Hàn. Do đó, trong quá trình thiết kế khu vườn, ông phải suy tư nhiều về việc làm thế nào mô phỏng dãy núi đó một cách trực quan, sinh động.

“Tôi nghĩ “Nhân Vương tễ sắc đồ” là một kiệt tác tranh sơn thủy tả thực tiêu biểu cho triều đại Joseon, nổi tiếng không chỉ ở Nam–Bắc Hàn mà còn ở nước ngoài, đồng thời cho đến nay vẫn là tác phẩm chia sẻ sự cảm thụ văn hóa của hai miền Nam–Bắc. Tôi muốn đưa bối cảnh văn hóa như thế vào dự án lần này khi thể hiện vẻ đẹp chân núi trong màn sương mù dày đặc sau cơn mưa.”

Đặc biệt, sau khi tìm hiểu làm thế nào tái hiện cảnh quan đậm chất tranh thủy mặc do thế núi trên bán đảo Hàn tạo nên bằng nghệ thuật vườn cảnh, cuối cùng ông đã thể hiện được cái thi vị của tranh sơn thủy qua thiết bị phun sương và những bông hoa dại trắng đang nở rộ bên dưới dãy đá đen.

Hai nghệ sĩ đã xây dựng một bản sao dãy núi Baekdu Daegan bằng đá bazan và đất, có lắp đặt hệ thống phun sương tạo sương mù nhằm tái hiện hình ảnh của dãy núi - nơi người Hàn xem là xương sống của lãnh thổ bán đảo. © Keum Art Projects

“Das dritte Land” (Thiên nhiên thứ ba) có diện tích 1,250 mét vuông (25 × 50 m), nằm ở phía trước nhà thờ Thánh Matthew. Các nghệ sĩ ban đầu dự định trồng kết hợp 3.000 cây đại diện cho 60 giống thực vật (37 từ Hàn Quốc và 23 từ Triều Tiên). Tuy nhiên, phản ứng hời hợt của phía Triều Tiên đã giới hạn khu vườn chỉ còn 1.500 cây thuộc 45 giống (31 Hàn Quốc và 14 từ Triều Tiên).

Cảnh quan đậm chất tranh thủy mặc
Lần đầu tiên Han Seok-hyun thai nghén ý tưởng khu vườn nghệ thuật là khi lưu trú trong nhà trưng bày nghệ thuật Künstlerhaus Bethanien ở Berlin với tư cách một nghệ sĩ thường trú vào năm 2016.

“Khi mới đến Berlin vào mùa xuân năm 2016, người dân trông thật yên bình và hạnh phúc. Tôi chợt nghĩ chính sự thống nhất nước Đức đã mang lại cảm giác ổn định và bình yên như thế này. Tôi từng xúc động đến rơi nước mắt khi xem một bộ phim tài liệu về khoảnh khắc Bức tường Berlin sụp đổ. Nước Đức thống nhất sau khi người dân hai bên Đông Đức và Tây Đức bày tỏ khát vọng thống nhất và bắt đầu tự do qua lại. Thiết nghĩ người dân Nam–Bắc Hàn nên làm tương tự người Đức, tức gặp gỡ và giao lưu với nhau thường xuyên hơn thay vì chỉ trông chờ vào các quyết định chính trị của hai chính phủ. Thế rồi đột nhiên tôi nghĩ đến chuyện ngay cả bản thân mình cũng chưa từng trò chuyện với bất kỳ ai về tiến trình thống nhất bán đảo Hàn trong suốt 10 năm qua, do đó tôi bắt đầu muốn thực hiện dự án nào đó liên quan hai miền Nam–Bắc Hàn.”

Chủ đề chính của khu vườn nghệ thuật là “Thiên nhiên không ranh giới”. Đây cũng là lý do dẫn đến việc đề ra cái tên “Thiên nhiên thứ ba”. Cái tên này do giám tuyển Kim Geum-hwa đặt ra, được truyền cảm hứng từ việc triết gia người Ý thời Phục hưng Jacopo Bonfadio đã định nghĩa một khu vườn là “terza natura” (thiên nhiên thứ ba) – không gian nhân tạo được nâng lên thành một loại hình nghệ thuật. Tại đây, khách tham quan có thể chiêm ngưỡng cảnh quan sông núi và thảm thực vật của bán đảo Hàn đã hòa làm một, không có biên giới giữa hai miền Nam–Bắc.

“Khu vườn bắt nguồn từ sự khao khát thiên nhiên và mong muốn thiết lập trật tự trong đó. Từ ý nghĩa như thế, cái tên của khu vườn khơi dậy trí tưởng tượng không tưởng về một bán đảo Hàn đã vượt qua hiện thực Nam–Bắc Hàn bị chia cắt.”

Ý tưởng và hiện thực
Tuy nhiên, ý tưởng này của các nghệ sĩ phải đối mặt với hiện thực khách quan của sự chia cắt khi dự án đang được tiến hành. Phía Triều Tiên rất thiện chí và hợp tác trong giai đoạn đầu của dự án đã quay lại thái độ thụ động sau khi Hội nghị thượng đỉnh Mỹ–Triều tại Hà Nội hồi tháng 2 năm 2019 không thành.

Kết quả là, trong khu vườn nghệ thuật hiện tại, chỉ trồng được 1.500 cây thuộc 45 giống, chiếm khoảng một nửa trong số 3.000 cây thuộc 60 giống cây của hai miền Nam–Bắc được các nghệ sĩ lựa chọn ban đầu. Đó là vì các loài thực vật dự kiến mang từ Triều Tiên sang đã không được chuyển đến do quan hệ Hàn Quốc–Triều Tiên rơi vào trạng thái đóng băng. Do đó, những loài hoa dại vốn có nguồn gốc bản địa từ dãy núi Baekdu Daegan ở phía Triều Tiên đã được mang đến từ Vườn ươm Quốc gia Baekdu Daegan thuộc huyện Bonghwa-gun, tỉnh Gyeongsangbuk-do để xoa dịu đi sự tiếc nuối. Thời gian vẫn còn nên nhà giám tuyển và hai nghệ sĩ đang tìm cách nhập cây trồng trực tiếp từ Triều Tiên. Họ đang liên lạc với Vườn bách thảo Berlin trực thuộc Đại học Tự do Berlin, Vườn ươm Quốc gia Hàn Quốc, Vườn bách thảo Trung ương Joseon của Triều Tiên.

Bên cạnh đó còn có những khó khăn khác. Tạo dựng một khu vườn nghệ thuật ở thành phố lớn Berlin không hề đơn giản. Điều cốt yếu nhất là trước hết phải được chấp thuận về mặt hành chính. Giám tuyển Kim đã không quản ngại trong suốt quá trình đầy gian truân xin phép Sở Quản lý công viên và Phát triển công nghiệp Berlin (BIDPA). Phải tiến hành các thủ tục pháp lý, quy cách và phương pháp thi công cũng phải làm theo các tiêu chuẩn của Đức. Có vô số điều phải thỏa hiệp giữa các quy định của Sở BIDPA và cơ quan quản lý cây xanh với ý tưởng nghệ thuật của các nghệ sĩ.

Một vấn đề khác là tài chính. May mắn thay, chỉ trong tháng 3 năm 2019, 32.500 euro đã được quyên góp thông qua gây quỹ cộng đồng. Trong quá trình gây quỹ, nhiều người thuộc các tầng lớp xã hội như diễn viên hay nhạc sĩ nổi tiếng trong nước đã đồng cảm với dự án và gửi lời động viên, góp sức vào việc lên kế hoạch và quảng bá. Tiếp sau đó là tài trợ đến từ Hội đồng Văn hóa Nghệ thuật Hàn Quốc, Trung tâm văn hóa Hàn Quốc ở Đức, Quỹ Hans và Charlotte Krull... Mặc dù vẫn trong giai đoạn dang dở, chờ đợi các giống cây sinh trưởng trên mảnh đất Triều Tiên, những thành tựu khó khăn lắm mới đạt được lại có ý nghĩa đặc biệt. Lúc đầu dự định mở cửa khu vườn đến ngày 15 tháng 11 năm 2019, nhưng nhờ sự ủng hộ và hỗ trợ của người dân Berlin cũng như Phòng Văn hóa quận Mitte mà sẽ được kéo dài đến ngày 30 tháng 10 năm nay.

Hỗ trợ từ chính quyền Đức
Những sự kiện tổ chức trong thời gian mở cửa lần thứ nhất (từ ngày 23 tháng 5 đến ngày 15 tháng 11 năm 2019) đã khuấy động bầu không khí nơi đây. Jo Sumi, ca sĩ opera giọng nữ cao nổi tiếng thế giới, người biểu diễn trong ngày khai mạc, đã nói: “Tôi muốn ủng hộ khu vườn nghệ thuật nguyện cầu cho hòa bình và trao đổi giữa hai miền Nam–Bắc Hàn này tại Berlin, biểu tượng của sự chia cắt và thống nhất nước Đức”. Cũng trong lễ khai mạc hôm ấy, nghệ sĩ đàn tranh gayageum Ju Bo-ra đã diễn tấu chung với nghệ sĩ nhạc cụ gõ hợp nhất handpan Jin Sung-eun.

Nữ ca sĩ kiêm nhạc sĩ Lee Lang, người trước đó đã trở nên nổi tiếng nhờ trình diễn ca khúc Triều Tiên “Dòng sông Imjin” bằng ngôn ngữ ký hiệu, tổ chức một buổi hòa nhạc tại nhà thờ Thánh Matthew (trong khuôn viên Kulturforum) vào ngày 7 tháng 6. Đến ngày 8 tháng 11, ni sư – đầu bếp Jeong Kwan, người đã giới thiệu ẩm thực thuần chay đến với thế giới, trình bày một bữa tiệc hòa hợp tại nhà thờ, mong muốn sự thống nhất Nam–Bắc. Các nghệ sĩ với nhiều quốc tịch đang hoạt động ở Berlin cũng đã biểu diễn trong các sự kiện do giám tuyển Kim Keum-hwa tổ chức với chủ đề “Biên giới và Utopia, Chính trị và Nghệ thuật”.

Khi dự án được kéo dài, cả ba nghệ sĩ tiếp tục dồn sức tìm cách thu thập các loài cây từ Triều Tiên.

“Khi chúng tôi nói muốn trồng hoa Triều Tiên trong khu vườn này, ai cũng bảo đây là việc không thể thực hiện. Nhưng tôi nghĩ phải chăng điều người nghệ sĩ có thể làm là chắp cánh cho trí tưởng tượng của du khách bằng cách biến những điều không thể thành có thể. Chúng tôi sẽ tiếp tục cố gắng biến trí tưởng tượng thành hiện thực trong năm nay. Sẽ thật tuyệt nếu người dân hai miền Nam–Bắc tụ họp trong khu vườn nghệ thuật, cùng nhau trò chuyện về bất cứ điều gì trong lúc nhắm nháp từng ly rượu gạo makgeolli.”

Lời nói của nghệ sĩ Han Seok-hyun chứa đầy sự tha thiết và quyết tâm. Giám tuyển Kim Geum-hwa thì hy vọng: “Mong sao tiến trình đối thoại giữa Hàn Quốc và Triều Tiên diễn ra suôn sẻ, để rồi nhìn thấy hình ảnh các nhà sinh thái học từ hai miền tổ chức một hội nghị chuyên đề trong khu vườn này, thảo luận về các loài thực vật thuộc dãy núi Baekdu Daegan”.