Trong số gần 28 nghìn người bất chấp hiểm nguy trốn khỏi Bắc Hàn tìm đến Nam Hàn với hi vọng thoátcảnh nghèo đói hay vươn đến tự do cũng có không ít người là hoạ sĩ. Các tác phẩm của họ, những họa sĩ“thoát Bắc” vẫn in đậm dấu vết của mảnh đất mình thoát ly.
.“Take off your clothes and Play” (Tạm dịch: Hãy thoáty mà chơi), Sun Mu, 2015, chất liệu sơn dầu, khổ130x190cm.
T rong những tác phẩm của các hoạ sĩ tiêu biểuđến từ miền Bắc cũng có không ít bức tranhdễ gây hiểu nhầm là tuyên truyền cho Triều Tiênnếu chỉ lướt nhìn. Có lần hoạ sĩ Sun Mu (44 tuổi) còn bịmời về đồn để điều tra do sự hiểu nhầm ấy. Đó là lần tổchức buổi triển lãm tranh đầu tiên tại một phòng trưngbày ở quận Jongno, Seoul năm 2007. Một viên cảnhsát đột ngột xuất hiện và nói, “Mời anh theo tôi về đồn”.Hoá ra người dân sống gần đấy và khách xem tranh đãđi báo cảnh sát về việc trưng bày “các bức tranh mangmàu sắc tán tụng Bắc Hàn”. Lần tham gia triển lãmnghệ thuật quốc tế Busan Bienale 2008 ông cũng khốnđốn khi các tác phẩm của mình bị gỡ bỏ do bức chândung chủ tịch Kim Il-sung (Kim Nhật Thành).Hoạ sĩ Song Byeok (46 tuổi) cũng có kinh nghiệmtương tự. Nhiều người cao tuổi sống gần phòng tranhcủa ông ở một khu mua sắm quận Gangnam, Seoulthấy treo chân dung Kim Jong-il (Kim Chính Nhật) vàKim Jong-un (Kim Chính Ân) thì đi báo cảnh sát. Thếlà người của Viện Tình báo Quốc gia đã tìm đến ông.Họ, những họa sĩ gốc Bắc Hàn, vẫn đang sống vớithân phận là đối tượng cần theo dõi như thế.
Chất chứa niềm mong mỏi thống nhất
“Chân dung tự họa”, Sun Mu, 2009, chất liệu tranhsơn dầu, khổ 100x40cm. Dòng chữ nguệch ngoạctrên bức vẽ có nội dung “Đã gần 10 năm xa mi rồi.Đến bao giờ mi mới mở cửa.”
Sau khi rời Bắc Hàn năm 1998 và trải qua biết baothăng trầm ở Trung Quốc, Thái Lan, Lào và nhiều nướcĐông Nam Á khác, cuối cùng hoạ sĩ Sun Mu cũngđến được Hàn Quốc vào năm 2002. Ông được gọi là“hoạ sĩ thoát Bắc số 1”. Nhưng ông lập kế hoạch đàothoát không phải do chán ghét chế độ. Thuở nhỏ ônghoạt động trong đội hướng đạo sinh. Ba năm học Đạihọc Mỹ thuật trở thành cái duyên để ông đảm tráchmảng vẽ tranh cổ động trong thời gian thực hiện nghĩavụ quân sự. Việc đào thoát khỏi Bắc cũng rất tình cờ.Trong lúc ông đang lăn lộn kiếm tiền ở Trung Quốc đểcuộc sống bớt đói khổ thì cuộc bầu cử ở Bắc Hànđến gần. Đây là cuộc bầu cử bắt buộc, tức mọi ngườidân phải tham gia, nếu không sẽ bị đưa vào trại cải tạovới tội danh tội phạm chính trị. Trong khi đó lại khôngcó cách nào về được ngay tỉnh Hwanghae quê ông vìvùng này nằm rất xa biên giới Bắc Hàn – Trung Quốc.Thế là ông quyết định trốn hẳn. Một phần cũng do ôngbị lung lạc trước hình ảnh về cuộc sống ở Hàn Quốcmà ông bắt gặp khi ở Trung Quốc.
Đến Seoul, ông vào học khoa Mỹ thuật Trường Đạihọc Hongik, xong học tiếp lên cao học rồi ra làm hoạsĩ chuyên nghiệp. Với tấm lòng mong mỏi ranh giới haimiền bị xoá bỏ, ông lấy nghệ danh là Sun Mu (Vô Tuyến)với hàm ý “không ranh giới”. Do lo sợ cha mẹ và anhem ở Bắc Hàn bị liên lụy, ông không dám công khaidiện mạo và danh tính thật củamình. Mũ và kính râm đượcông xem là vật bất ly thân mọilúc, mọi nơi. Đặc điểm chungnhất trong các tác phẩm củahoạ sĩ Sun Mu là trào phúngchế độ xã hội chủ nghĩa củaBắc Hàn. Ông phê phán chếđộ bằng phép châm biếm. Tiêubiểu có tác phẩm “Kim Jong-ilmang giày Adidas”, “Chúa Giêsucủa Triều Tiên”.
Dường như toàn bộ mốiquan tâm của thế giới đối vớitác phẩm của ông cũng xoayquanh cách ông châm biếmvà mỉa mai Bắc Hàn. Đến nayông đã tổ chức triển lãm tranhcá nhân hai lần ở New York(Mỹ), hai lần ở Berlin (Đức), hailần ở Jerusalem (Israel), mộtlần ở Oslo (Na-uy), một lần ởMelbourne (Úc). Năm 2016,ông dự định tổ chức triển lãmnhóm ở Pháp. Truyền thôngphương Tây đặt cho ông biệtdanh là “hoạ sĩ vô diện” (hoạ sĩkhông mặt).
Phim tài liệu “Tôi là Sun Mu”
Gần đây, tranh của hoạ sĩSun Mu có nhiều bức đồngloạt xuất hiện hình ảnh cảnhvật và con người của cả haimiền Nam Bắc. Tất cả đềuchứa đựng lòng mong mỏikhôn nguôi của ông về mộtbán đảo hòa bình, hợp tác,cùng phát triển. Các tác phẩm của ông nhìn thẳng vào hiện thực của Bắc Hànvà đặc thù của sự chia cắt. Chúng đậm nét nghệ thuật đại chúng (Pop art),châm biếm phong cách tuyên truyền kiểu chủ nghĩa xã hội nhưng loại bỏ tốiđa màu sắc chính trị và đảm bảo tính nghệ thuật. Bởi ông không muốn trởthành vật hi sinh cho một hệ tư tưởng khác khi đã từng thấm đẫm đến tận timgan nỗi đau bị làm công cụ cho một hệ tư tưởng.
Để hiểu được tranh của Sun Mu cần một cách tiếp cận không phải từhướng chủ nghĩa tư bản. Bởi kinh nghiệm và cảm xúc ông đưa vào các bứchoạ là kết quả của việc nếm trải cơn giằng xé tư tưởng giữa hai chế độ. Ôngsống ở Hàn Quốc đến nay là năm thứ 14 nhưng vẫn chưa thể hoàn toàn thíchnghi. Biết bao lần ông “nhắm mắt thấy Bắc Hàn, mở mắt lại thấyN am Hàn”.
Bộ phim tài liệu “Tôi là Sun Mu” (tiêu đề tiếng Anh là I am Sun Mu) được chọn làm phim khai mạc trong liên hoan phim Tài liệuquốc tế DMZ lần thứ 7 diễn ra vào tháng 9 năm 2015đã vẽ lại toàn cảnh cuộc đời hoạ sĩ Sun Mu. Bộ phimdài 87 phút của đạo diễn người Mỹ Adam Sjöberg (30tuổi) tái hiện lại cuộc đời và thế giới tranh của ông.
Kinh nghiệm thất bại trong triển lãm cá nhân ở BắcKinh (Trung Quốc) năm 2014 càng khiến ông bất anvà đau đớn trước sự đối đầu giữa hai miền. Ngày đầutiên của đợt triển lãm, công an Trung Quốc phong toảlối ra vào phòng trưng bày nên lễ khai mạc đã khôngthể diễn ra. Các bandroll cỡ lớn và toàn bộ tác phẩmtrưng bày bị tịch thu. Số tranh bị thu giữ ấy cho đếnnay vẫn nằm ở Bắc Kinh. Theo kế hoạch, triển lãmtrưng bày những tác phẩm thể hiện khao khát thốngnhất với chủ đề là màu sắc quốc kì của 6 nước trongvòng đàm phán về vấn đề hạt nhân, như màu đỏ,trắng, xanh dương.
“In the Square” (Tạm dịch: Trong hình vuông), Sun
Lúc bấy giờ ông cứ thấp thỏm lo bị trục xuất về BắcHàn. “Tôi sợ lỡ mình bị bắt, bỏ lại vợ và hai con gái bơvơ”. Hiện ông đang sống hạnh phúc cùng vợ là ngườiHoa gốc Hàn mà ông gặp lần đầu ở Trung Quốc.
Giấc mơ của người thuộc đối tượng bị theo dõinhư ông luôn hướng về một thế giới rộng mở. Ôngnói, “Khi đến New York, tôi mới cảm nhận rõ rằng thếgiới này không chỉ có Nam-Bắc Hàn mà còn có cácquốc gia ở Trung Đông, châu Phi, Trung Nam Mỹ,châu Âu. Tôi muốn vẽ tranh về cuộc sống của những con người ấy”. Cũngnhư nghệ danh của mình, triết lý nghệ thuật của hoạ sĩ Sun Mu cũng thấmnhuần tư tưởng “không ranh giới”.
Tác phẩm “Hãy cởi ra” với lời kêu gọi mở cửa Bắc Hàn
Song Byeok cũng là hoạ sĩ trường phái nghệ thuật đại chúng. Giống nhưtranh Sun Mu, tranh của ông cũng phê phán và châm biếm chế độ của BắcHàn. Trùng hợp thay, quê hương của ông cũng là tỉnh Hwanghae như SunMu. Ông cũng dùng nghệ danh chứ không dùng tên thật. Nhưng khác vớiSun Mu, ông hoạt động sáng tác một cách công khai chứ không giấu mặt.
Một trong những tác phẩm tiêu biểu của Song Byeok là bức tranh châmbiếm Kim Jong-il bưng bít xã hội Bắc Hàn với gương mặt gắn lên cơ thể củanàng Marilyn Monroe, nhại cảnh cô nàng đang giữ chân váy bay phập phồngtrước hơi gió thổi lên từ ống thông trong ga tàu điện ngầm, một cảnh kinhđiển trong phim “Bảy năm ngứa ngáy” (The Seven Year Itch). Tiêu đề của bứctranh là “Hãy cởi ra” với thông điệp kêu gọi Bắc Hàn mở cửa.
Trong tranh ông cũng thường xuất hiện chim bồ câu và bươm bướm.“Trong một góc tâm hồn nhân dân Bắc Hàn luôn mơ về tự do. Vì vậy bồ câuvà bươm bướm thường được đưa vào tranh.”
Động cơ trốn khỏi Bắc Hàn của Song Byeok sau bảy năm làm nghề vẽ ápphích tuyên truyền có thể nói là để thoát khỏi cái đói, chứ không phải để tìm tựdo. Lần đào thoát đầu tiên vào tháng 8 năm 2000 bị thất bại. Người cha cùngbỏ trốn với ông khi ấy bị cuốn trôi vào dòng nước xiết của sông Đồ Môn (Tumen)sau một đợt mưa dầm dề, còn bản thân ông thì bị đội quân cảnh vệ bắt giữ.Ông bị bắt lao động trong trại cải tạo một thời gian, và bị mất một ngón tay trỏbên phải, ngón tay quý như sinh mệnh với người hoạ sĩ. Sau khi được thả, năm2001 ông lại tìm cách trốn theo đường biên giới Trung Quốc, đến năm 2002 thìvào được Hàn Quốc. Năm 2005, ông nhận được hung tin mẹ mất. Hai nămsau, ông thành công trong việc đưa cô em gái út của mình trốn khỏi Bắc Hàn.
Song Byeok làm việc trong xưởng vẽ của ông..
Sau khi tốt nghiệp khoa Sư phạm Mỹ thuật Đại học Sư phạm Gongju năm2007, ông học tiếp cao học chuyên ngành Hội hoạ phương Đông tại Đại họcHongik. Trong suốt thời gian đó, ông lăn lộn làm đủ nghề để kiếm sống, thậmchí làm việc cho cả một trung tâm cung cấp dịch vụ chuyển nhà.
Sau triển lãm cá nhân đầu tiên tổ chức năm 2011 ở phố Insa-dong, Seoul vớichủ đề “Một đời chạy trốn –Một đời tự do”, cho đến nay ông đã tổ chức thêm batriển lãm nữa ở Mỹ tại các thành phố Washington, Atlanta. Triển lãm ở Washingtonnăm 2012 thành công rực rỡ với sự có mặt của nhiều nhân vật cấp cao nhưRobert King – đặc phái viên về nhân quyền Bắc Hàn, Kathleen Stephens – nguyênđại sứ Mỹ tại Hàn Quốc. Các hãng thông tấn lớn ở nước ngoài như CNN, BBC,NHK cũng bày tỏ sự quan tâm đặc biệt với sự kiện. Nổi lên nhờ báo chí truyềnthông, ông đi giảng dạy nhiều nơi theo lời mời của các trường đại học ở Mỹ.
Hoạ sĩ Song tổ chức triển lãm tranh Frankfurt với nhiều tác phẩm bao gồm“Kim Jong-un và Marilyn Monroe” trong khuôn khổ sự kiện chúc mừng 25 nămthống nhất nước Đức tháng 10 năm 2015. Ông cũng lên kế hoạch mở triển lãmtại một địa điểm gần ranh giới Đông Đức – Tây Đức cũvào tháng 9 năm 2016 này.
Hoạ sĩ Song không muốn dừng lại ở mảng vẽ tranhvề Bắc Hàn. Ông muốn trở thành một hoạ sĩ nuôilớn giấc mơ và ươm mầm hi vọng về nền hoà bìnhkhông chỉ cho nhân dân Bắc Hàn mà cho công dântoàn cầu, những người đang chịu áp bức và đói khổ.Trước bàn làm việc trong phòng vẽ của ông đập vàomắt một dòng chữ “Đừng lệ thuộc vào hiện thực màhãy quả cảm hướng ra thế giới, Đừng dừng lại màhãy bền bỉ và kiên định bước đi trên con đường mìnhđã chọn”. Với cuộc sống độc thân, ông mải mê vẽtranh đến mức nhiều khi quên cả bữa.
Để hiểu được tranh của Sun Mu cần một cách tiếp cận không phảit ừ hướng chủ nghĩa tư bản.Bởi kinh nghiệm và cảm xúc ông đưa vào các bức họa là kết quả của việc nếm trải cơn giằngxé tư tưởng giữa hai chế độ. Ông sống ở Hàn Quốc đến nay là năm thứ 14 nhưng vẫn chưa thểhoàn toàn thích nghi. Biết bao lần ông “nhắm mắt thấy Bắc Hàn,m ở mắt lại thấy Nam Hàn”.
Cuộc triển lãm lần đầu cũng là lần cuối
Kang Jin-myung, hoạ sĩ cao tuổi nhất trong số cáchoạ sĩ đến từ Bắc Hàn, phải rơi lệ trước sự kém maymắn về đường sức khoẻ của mình. Ông trốn khỏi BắcHàn năm 1999 và đến được Hàn Quốc sau 10 nămnhưng trong tình trạng bệnh khá nặng. Ông cũng đanglàm nghề vẽ tranh tuyên truyền ở Bắc Hàn thì bỏ trốnqua Thanh Đảo , Trung Quốc. Ông giả làm người Chosun(Korean-Chinese) để xin làm trong một nhà máysản xuất phụ kiện nữ trang do người Hàn làm chủ. ỞBắc Hàn, ông từng là một hoạ sĩ có tiếng với tấm bằngĐại học Mỹ thuật ở Bình Nhưỡng và đang hoạt độngsáng tác trong Bộ Lực lượng vũ trang Nhân dân, đồngthời giảng dạy trong một trường đại học.
Ông mở triển lãm tranh cá nhân đầu tiên ở phốInsa-dong Seoul vào tháng 2năm 2010 với khoảng 70 bứcvẽ phong cảnh thiên nhiên củaNam-Bắc Hàn, nhưng chỉ mộttháng sau ông lìa trần bởi cănbệnh ung thư gan. Lúc ấy ôngchỉ mới 57 tuổi. Dù đang phảiđiều trị xạ trị nhưng ông vẫnmiệt mài ngày đêm chuẩn bịcác tác phẩm cho triển lãm.Ông bày tỏ trong nuối tiếc, “Tôimuốn dốc hết sức lực, toàntâm toàn ý sáng tác cho đếnngày thống nhất, nhưng tấmthân này không chịu nghe lời.”
Lúc sinh thời ông từng thổ lộ, “Những năm 1970-80 khi tôi mới bắt đầu hoạtđộng sáng tác thì kinh tế Bắc Hàn vẫn khá ổn. Các đãi ngộ cũng nhiều nên cuộcsống không gặp khó khăn gì. Nhưng tôi không có tự do. Việc hoàn toàn khôngđược bảo đảm tự do sáng tác đối với người làm nghệ thuật là mộ ntỗi thống khổ.”Chủ đề cuộc triển lãm lần đầu tiên cũng là lần cuối cùng của ông là “Đi tìmtự do hằng mơ ước”. Bức tranh sơn dầu “Sóng tự do” bộc lộ rõ khát vọng tựdo của ông lớn đến nhường nào.
Do sợ bị Bắc Hàn trả thù ông phải dùng tên giả là Kang Ho thay cho tênthật. Ở Hàn Quốc, ông chủ yếu vẽ tranh sơn thủy lấy chủ đề là các ngọn núinổi tiếng của hai miền Nam Bắc. Trong ông luôn thôi thúc một niềm khao khátvề một đất nước không còn ranh giới giữa hai miền. “Tôi cho rằng lĩnh vựcvượt qua mọi tư tưởng và lý lẽ để Bắc Nam liền một giải chính là văn hoánghệ thuật. Có lẽ nếu hai miền dùng nghệ thuật để tìm tiếng nói chung thìngày hoà bình thống nhất có thể được kéo lại gần hơn”
“Dreaming of Freedom” (Tạm dịch: Mơ về tự do),Song Byeok, 2013, chất liệu màu acrylic trên giấy gạodày, khổ 82x110cm.
한국국제교류재단
